ZİRAAT SEKTÖRÜNDE BAYİLİK SİSTEMİ (1.Bölüm)

Bu yazımda ziraat sektöründe faaliyet gösteren bayilerin yapısı, özellikleri ve bayilerle nasıl çalışılması gerektiğini ele alacağım.

Türkiye Ziraat/Tarım  Sektörü

Bitkisel ve hayvansal üretim amacıyla yapılan faaliyetler tarım veya ziraat olarak isimlendirilir. İnsanoğlunun temel gıdaları ve besin maddeleri (protein, kalori, yağ ve vitaminler) tarımsal faaliyet ile üretilir.

Bitkisel gıda ve besinler, bitkisel üretim, hayvansal gıda ve besinler hayvancılık üretimi ile insanlara ulaştırılır. Kent nüfusunun artması ve insanların çoğunluğunun kırdan uzaklaşması ile tarım faaliyeti gündelik hayat içinden çıkmış durumdadır. Kent insanı tarım ürünleri ile market vb. alışveriş noktalarında karşılaşır. Tarımsal üretimin kent insanları için ne kadar hayati olduğunu, pandemi döneminde yaşadık ve gördük. Günlerce sebze ve meyveye ulaşamadığımız dönemler olmuştu.

İhtiyaç duyulan bu gıda ve besinleri çiftçiler üretirler. Türkiye’de çiftçiler, bitkisel üretim yapan (tarla bitkileri, sebze ve meyve) hayvansal üretim yapan (büyük ve küçükbaş, tavukçuluk) olarak başlıca iki gruptur.

Türkiye’de bitkisel üretim alanı 2022 yılı itibari ile toplam 209 milyon dekardır. Dağılımı aşağıdadır.

Bitki Deseni	Dekar	Oran
Meyve Alanı	36.714.091	18%
Sebze Alanı	7.176.802	3%
Tahıl  Alanı	165.096.258	79%
Toplam	208.987.151	100%

 Hayvan sayısı ise şu şekildedir.

Hayvan Çeşidi	Yıl	Adet
Büyükbaş Hayvan Sayısı (Baş)	2021	18.036.117
Küçükbaş Hayvan Sayısı (Baş)	2021	57.519.204
Et Tavuğu Sayısı	2022	251.289.799
Yumurta Tavuğu Sayısı	2022	109.806.327

 Çiftçiler bu alanlarda ürettikleri mamuller ile ekonomide büyük bir katma değer yaratıyorlar. Ancak bu üretim faaliyeti sırasında malzemelere, mamullere ve ekipmanlara ihtiyaç duyarlar. Bu malzeme ve maddeler üretici firmalar tarafından üretilerek çiftçilere sunulur. Ancak üretici firmaların arzı, aracı satış kanalları ile gerçekleşir.

Bitkisel üretim için çiftçilerin başlıca ihtiyaçları şunlardır;

·        Traktör,

·        Ekipman (toprağı işleme)

·        İlaç

·        Tohum

·        Bitki Besleme/Gübre

Hayvancılık üretimi yapan çiftçilerin ihtiyaçları ise şunlardır.

·        Yem

·        İlaç

·        Ahır/Barınak Malzemeleri

·        Ahır sistemleri

·        Yem Karma Makineleri vb.

Tavukçuluk üretimi yapan çiftçilerin kullandıkları malzemelerde şunlardır:

·        Yem

·        İlaç

·        Kümes/Kafes sistemleri

·        Tavukçuluk Fanı ve Tavukçuluk Padi

·        Kümes malzemeleri vb.

 Tarım Sektöründe Bayiler

Türkiye’de hayvancılık ve tarım faaliyeti yapan çiftçilerin tedarik kaynakları başlıca dört çeşittir. Üretici firmalar bu satış kanallarını kullanırlar.

·        Ziraat Bayileri

·        Tarım Kredi kooperatif şubeleri

·        Pankobirlik Şubeleri

·        Çırçır Fabrikaları (Pamuk tarımında)

Her tarım havzasında bu satış noktaları mevcuttur. Çiftçiler ihtiyaç duydukları malzeme ve ekipmanları bu satış noktalarından temin ederler.

Pamuk üretimi yapılan bölgelerde çırçır fabrikaları da  pamuk çiftçisine tohum ve gübre satışını yaparlar.  Çırçır fabrikaları pamukları işleyen tesislerdir. Ancak zamanla çiftçi ve fabrika arasında bir çeşit takas (barter) ticareti oluşmuştur. Çiftçi, ihtiyacı olan tohum ve gübreyi fabrikadan alır, borcunu hasattan sonra mahsulünü fabrikaya satarak kapatır.

Tarım Kredi kooperatifi ve Pankobirlik ticari faaliyet yürütseler de kamusal amaçlarla kurulmuş kuruluşlardır.  Ziraat bayileri ise ticari girişim olarak piyasa da yer alırlar.

Tarım sektöründe sadece traktör bayileri münhasır bayilerdir. Otomobil bayiliğine benzer şekilde organize olan ve çalışan bu bayilerin her biri bir traktör markasının bayisidir. Satış, yedek parça ve servis hizmetini birlikte sunarlar. Tarım sektöründe traktör bayileri dışındaki tüm malzeme ve ekipmanları satan bayiler geleneksel bayilerdir. Geleneksel bayi yapısını,  aynı işyerinde, aynı anda, birden fazla ürünü yine birden fazla marka ve firmadan tedarik edip satan satış noktaları olarak tanımlıyorum. Traktör dışındaki gruplarda münhasır bayilik yapısı oluşmamıştır.

Ekipman bayileri genelde tarım ve hayvancılık ekipmanlarını birlikte satarlar. Yani hem hayvancılık hem bitkisel üretim yapan çiftçilere hizmet ederler. (Ve münhasır değillerdir)

Hayvancılık üretimi yapan çiftçilere hayvan yemleri yine “yem bayileri” ile satılırlar. Tarım sektöründe, en yoğun rekabetin olduğu, en fazla üreticinin olduğu ve markalar arasında farkların azaldığı bir sektördür yem sektörü. Yem bayileri münhasır olmamakla birlikte Pazar payının çoğunluğuna sahip birkaç firma, bayiler üzerinde baskındır.  

Tavuk çiftliklerine dönük satış yapan uzman tavukçuluk bayileri de vardır. Bu bayiler bir tavuk çiftliğinin ihtiyaç duyduğu tüm malzemeleri üretici firmalardan alarak çiftliklere satarlar. Bu bayiler tavuk üretiminin (et ve yumurta) yapıldığı il ve ilçelerde bulunurlar.

Hayvancılık üretimi yapan çiftçilere ihtiyaç duydukları ilaçlar veterinerler kanalı ile arz edilir. Bu nedenle hayvan ilaçları grubunda ticari bayilikler oluşmamıştır.   

Ziraat bayisi, bitkisel üretim yapan çiftçilere üç temel ürünü (tohum, gübre, bitki besleme, ilaç) satan bayilerdir. Yine tarım sektörüne hizmet sunan traktör bayileri, ekipman bayiler tavukçuluk bayileri ve yem bayileri genelde bu kapsama alınmazlar. Dolayısı ile ziraat bayisi denildiğinde ilaç, gübre ve tohum satışı yapan bayiler anlaşılmalıdır. Bu bayilerin sayısı diğer tüm tarım bayilerinin sayısından fazladır. Ülkemizde yaklaşık 10.000 adet ziraat bayisi olduğu tahmin edilmektedir.  

Kanunlarımıza göre ziraat bayiliğini sadece Tarım Bakanlığı’nın açtığı sınavları kazanarak ruhsat alan ziraat mühendisleri açabilirler. Her ziraat bayisinin bir ziraat mühendisi ruhsatı vardır. Bazen bayinin sahibi bu ruhsata sahip olmasa dahi bünyesinde ruhsatlı bir ziraat mühendisi istihdam eder. Dolayısı ziraat bayiliği herhangi bir ticari girişim değildir. Mesleki uzmanlık temelinde faaliyet gösteren bir ticari girişimdir.

İlaç, gübre, tohum ve bitki besleme sektöründe üretici olarak çalışan firmalar ürünlerini çiftçilere ziraat bayileri ile ulaştırırlar. Dolayısı ile bu firmaların ziraat bayilik sisteminin karakteristiğini iyi anlamaları gerekir. Ziraat bayisinin çalışma şeklini aşağıdaki şema ile gösterebiliriz.

Ziraat bayileri ile çiftçiler arasında da takas ticareti oluşmuştur. Bayi, çiftçiye ilaç ve gübre satarken hasattan sonra da çiftçiden mahsulünü satın alıp pazarlamasını yapmaktadır. Bunu her bölgede ve her bayi için söyleyemeyiz. Fakat bayi ile çiftçi arasındaki ticari ilişki bu boyuta geçmeye elverişlidir. Bayi ile çiftçi arasında simbiyotik bir ticari ilişki söz konusudur. Ziraat bayilerini, diğer sektörlerde ki geleneksel bayilerden ayıran önemli bir özelliktir bu takas ilişkisi. (devamı 2.bölümde)